Swarm en Mentale Gezondheid

In Vier de Seizoenen wordt de Swarm-methodologie toegepast in de psychiatrie en andere vormen van geestelijke gezondheidszorg, met als doel de geestelijke gezondheidszorg inclusiever, fysieker en patiënt-gerichter te maken. De Swarm-methodologie is een nieuwe artistieke praktijk, waarbij deelnemers worden uitgenodigd om deel te nemen aan een dans die is geïnspireerd op de bewegingspatronen van vogel zwermen. De Swarm-methodologie is in 2021 ontwikkeld door Floor van Leeuwen als reactie op de sociale isolatie tijdens de COVID pandemie. Swarm destabiliseert en queert het dominante stedelijke landschap (Boer, 2023). De Swarm nodigt deelnemers uit om met kleine speakers zich door het landschap te bewegen op de muziek van een live DJ set, waarbij ze tijdens het bewegen hun richting bepalen. Deze dynamische, zelfgeorganiseerde beweging bevordert een tijdelijke gemeenschap waarin vreugde en verbondenheid centraal staan, en daagt het conventionele toeschouwerschap uit door spontane deelname aan te moedigen (De Langen, 2022).

Op uitnodiging van humanistisch verzorger Sylvie de Kubber werd de methodologie in 2022 aangepast voor de psychiatrische kliniek van de Parnassia-groep in Poortugaal. De Kubber constateerde problemen in de psychiatrie, zoals toenemende discriminatie, isolatie, medicalisering, eenzaamheid en schaarste. Dit roept vragen op over de huidige werking van de Nederlandse psychiatrie en vraagt om nieuwe vormen van psychiatrie (De Wachter, 2012; Denys, 2020; Sphronsen & Van Os, 2021; Scheepers, 2021). 

Deze kritiek sluit aan bij bredere zorgen over de dominante empirische methodologieën in de psychiatrie, die de neiging hebben om top-downbenaderingen te reproduceren, symptoomvermindering voorrang te geven boven het opbouwen van veerkracht, en mentale gezondheid te scheiden van fysieke gezondheid. Bovendien daagt de feministische zorgethiek al lang traditionele zorgparadigma's uit door de nadruk te leggen op relationaliteit, kwetsbaarheid, intersectionaliteit en rechtvaardigheid (Tronto, 1993; Walker, 2009; Brugère, 2018; Nistelrooij, 2022). De afgelopen jaren hebben factoren zoals de COVID-19-pandemie, toenemende bewegingen voor sociale rechtvaardigheid en politieke verschuivingen, de noodzaak van zorgbenaderingen die zich met deze onderwerpen bezighouden, nog verder benadrukt. Feministische perspectieven verdiepen deze kritiek nog verder door te benadrukken hoe kennisproductie wordt gevormd door repressieve en eurocentrische aannames die zichzelf hoger in legitimiteit positioneren dan de opvattingen van het lekenpubliek (Haraway, 1988; Lepecki, 2013; Borgdorff, 2012 ). De ruimte voor flexibiliteit, openheid en patiëntgerichtheid in Swarm biedt een manier om de psychiatrische zorg op een inclusieve manier te herzien en te humaniseren. “Voor wie we zorgen, hoe we voor hen zorgen en wat de drijfveer is achter die zorg, kan niet los worden gezien van de bredere politiek die strijdt tegen discriminatie en wreedheid.” (Thompson, 2023).

Zowel cliënten als professionals werden uitgenodigd om samen te swarmen in en rond het terrein van de kliniek, waarbij bewegingsvrijheid werd gevierd en in vraag gesteld. Dit resulteerde in esthetische en magische ervaringen, zoals beschreven door een deelnemer: “Ik was vergeten dat ik geluk in me had, swarmen bracht het naar boven” en een ander: “dit was een positief trauma”. Deze citaten illustreren het potentieel van swarming om radicaal nieuwe ervaringen te creëren binnen psychiatrische contexten.

In de daaropvolgende jaren hebben we elk seizoen geswarmd in Poortugaal. In tegenstelling tot traditionele creatieve therapie, die kunst doorgaans inzet als middel om mentale toestanden te onderzoeken met herstel als doel (Leavy, 2018), richt onze benadering zich op artistieke performance en participatieve betrokkenheid. Daarmee brengen we belichaamde, vaak onbewuste ervaringen aan het licht die in conventionele therapeutische interventies gemakkelijk over het hoofd worden gezien.

Swarm als therapeutisch instrument is geen probleemgerichte therapie, maar volgt een eigen ontwikkelingstraject. Sarah Ahmed stelt dat “het bewonen van ruimte een dynamische onderhandeling inhoudt tussen wat vertrouwd en wat vreemd is, zodat de wereld nog steeds nieuwe indrukken kan wekken, afhankelijk van de richting waarin we ons wenden, wat bepaalt wat binnen ons bereik ligt” (Ahmed, 2006). Swarm biedt een publieke setting waarin de gedeelde ervaring tussen deelnemer en omgeving centraal staat, met de deelnemer op de voorgrond, handelend vanuit eigen autonomie.

De deelnemer oefent diens persoonlijke proces in het navigeren door de groep – gevormd door zowel een gedeelde culturele achtergrond (zoals de Nederlandse context) als door diverse subculturen en identiteiten. De deelnemer zelf bepaalt hoe die omgaat met andere Swarmers, met de natuur, objecten, infrastructuur, mensen uit de omgeving en de muziek van de DJ. Die autonomie strekt zich ook uit tot de keuze om bij te dragen aan de steeds veranderende (onuitgesproken) dialoog die de beweging van de Swarm door de ruimte stuurt.

Dat actieve bijdragen biedt de mogelijkheid om autonomie te oefenen en versterkt zo het gevoel van regie over hoe men functioneert binnen de micro-samenleving die Swarm vormt, terwijl men tegelijkertijd werkt aan zelfverwezenlijking. Deze praktijk vertoont overeenkomsten met cliëntgerichte benaderingen binnen de ergotherapie.

Als onderdeel van het lopende onderzoek naar de waarde van Swarm werd een effectmeting uitgevoerd. Met behulp van grounded theory en zowel inductieve als deductieve codering kwamen de volgende thema’s naar voren:

Vreugde en plezier: “Ik heb genoten”, “voelde me gelukkig”, “heel fijn om erbij te zijn”

Dankbaarheid: “DANKBAAR”

Vrijheid en ontspanning: “Vrij en ontspannen”

Verbondenheid: “voelde me verbonden met onbekende pure zielen”, “iedereen vrij en verbonden”

Empowerment: “... iemand stond letterlijk en figuurlijk op van de scootmobiel”

Plezier zonder middelen: “wist niet dat je nuchter zoveel plezier kunt hebben”, “dansen kan ook zonder drank en drugs”

Verlangen naar continuïteit: “Swarm moet blijven bestaan”, “kom snel terug”, “ik ga je missen”

Diepere axiale codering bracht de volgende categorieën en subthema's aan het licht:

Emotionele impact: vreugde, geluk, ontspanning, plezier, spirituele dankbaarheid

Sociale verbondenheid: gevoel van verbondenheid, saamhorigheid, intergenerationele banden, verbinding tussen onbekende zielen

Belichaamde vrijheid/genezing: beweging, dansen als bevrijding, loslaten, genezing

Plezier zonder middelen: nuchter plezier, het doorbreken van aannames dat je middelen nodig hebt om plezier te hebben

Waardering: waardering voor muziek, dj's, facilitators.

Inclusiviteit en toegankelijkheid: deelname van deelnemers met een handicap, eenheid tussen groepen.

Verlangen naar continuïteit: verzoeken om terugkeer, herhaling, verlenging, ‘moet blijven dansen’.

Met behulp van grounded theory kunnen we de gegevens in verband brengen met het volgende:

Affecttheorie: de dansruimte bevordert affectieve overdracht – vreugde, warmte en verbondenheid worden gevoeld en lichamelijk gedeeld.

Belichaamde genezing: Beweging en dans zijn niet alleen bedoeld voor recreatie en het uitvoeren van fysieke taken, maar ook een plek voor emotionele ontlading en herverbinding.

Studies naar middelengebruik: Daagt de aanname uit dat plezier en vrijheid intoxicatie vereisen.

Feministische zorgethiek: Deelnemers uiten wederzijdse dankbaarheid en zorg (bijvoorbeeld jegens dj's, begeleiders, ouderen).

Swarm biedt een openbare ruimte waarin de gedeelde ervaring tussen de deelnemer en diens omgeving centraal staat, waarbij de deelnemer zelfstandig beslissingen neemt. De deelnemers oefenen om zich door de groep te bewegen (die zowel een collectieve culturele achtergrond, namelijk Nederlands, als diverse subculturen en identiteiten omvat en daaruit voortkomt). Zij en alleen zij hebben de macht om te kiezen hoe ze omgaan met andere Swarmers, de natuur, objecten, infrastructuur, mensen in de omringende gemeenschap en de muziek die de DJ draait. Bovendien strekt die macht zich uit tot de keuze om bij te dragen aan de steeds veranderende (onuitgesproken) dialoog die de zwerm leidt terwijl deze zich door de ruimte beweegt. Deze bijdrage biedt deelnemers de mogelijkheid om hun autonomie uit te oefenen, waardoor ze controle krijgen over hoe ze functioneren binnen de micro-samenleving die Swarm is, en tegelijkertijd zelfactualisatie kunnen beoefenen. Deze praktijk weerspiegelt de cliëntgerichte ergotherapiepraktijken. 

Als reactie op het zwermen bij Antes Poortugaal zijn er nieuwe Swarm's ontstaan in samenwerking met zorgverleners op het gebied van geestelijke gezondheidszorg, zoals Herstel Academie, Humanistisch Verbond en Psychologues Maghreb.

Psycholoog Souhail Abounnaim van Psychologues Maghreb stelde voor om samen een Swarm op te richten om kinderen en jongeren in Marokko te ondersteunen bij hun herstel na de verwoestende aardbeving van 8 september 2023. Deze ramp veroorzaakte grote verwoestingen, met name in plattelandsgebieden zoals Talat N'Yakoub, en liet diepe emotionele littekens achter bij de getroffen gemeenschappen. Ruim een jaar later hadden veel grote bedrijven het gebied verlaten, terwijl het trauma van de aardbeving nog steeds voelbaar was. Omdat we inzagen dat er behoefte was aan innovatieve benaderingen voor genezing, hebben we een Swarm-programma ontwikkeld dat collectieve dans, kunst en therapie combineert om kinderen te helpen hun trauma te verwerken, hun veerkracht te herstellen en een gevoel van hoop voor de toekomst te kweken.

Door middel van creatieve, gemeenschapsgerichte interventies stelt Swarm deelnemers in staat om mentale gezondheidsproblemen aan te pakken en tegelijkertijd taboes rond therapie in Marokko te doorbreken.

Door te dansen op een plek die trauma's herinnert, wordt de ruimte in een nieuwe context geplaatst en kunnen deelnemers daar nieuwe herinneringen creëren. Swarm-evenementen zijn dynamische, participatieve ervaringen die zijn ontworpen om momenten van vreugde en vrijheid voor deelnemers te creëren en tegelijkertijd wegen te openen naar diepere emotionele genezing.

Het evenement, dat op 8 juli 2024 in Tinmel werd gehouden, toonde het potentieel van deze aanpak aan. Het evenement was gericht op kinderen, die werden uitgenodigd om deel te nemen aan een collectieve dans, maar hun vreugde inspireerde ook hun ouders en broers en zussen om mee te dansen. Voor en na de swarm werden de deelnemers uitgenodigd om hun gevoelens te delen in een groepsgesprek onder leiding van een psycholoog.

Het succes van het evenement reikte verder dan de onmiddellijke impact ervan. De Swarm wekte vertrouwen bij de deelnemende gezinnen, en velen van hen meldden zich aan voor langdurige therapeutische ondersteuning die gratis werd aangeboden door Terra Psy, een lokale organisatie, waardoor culturele taboes rond geestelijke gezondheid werden doorbroken.

De visie van Swarm is om haar multidisciplinaire aanpak verder te ontwikkelen door burgerwetenschappers als medewerkers te betrekken. Hiermee hoopt het de grenzen te verleggen die bepalen wie de besluitvormers zijn in het behandeltraject van de deelnemers/cliënten. Verder hoopt het een relatie van wederzijds vertrouwen en gedeelde waarden op te bouwen met belanghebbenden om belemmeringen voor de betrokkenheid van cliënten bij cliëntgerichte praktijken en eventuele terughoudendheid of onwil van cliënten om primaire besluitvormers te zijn, aan te pakken. Het multidisciplinaire team van Swarm brengt zowel vaardigheden als diverse raakvlakken met zich mee, waardoor er meerdere verbindingspunten voor deelnemers/cliënten ontstaan. Deelnemers/cliënten van verschillende leeftijden, opleidingsniveaus, geslachten, etnische achtergronden en culturen, en met verschillende ervaringen op het gebied van afhankelijkheid van anderen, kunnen bij elke voorstelling aanwezig zijn op een manier die het moment van de voorstelling respecteert. Bovendien kunnen ze deel uitmaken van iets dat niet alleen bijdraagt aan hun eigen genezingsproces, maar ook de omgekeerde kant laat zien en een ‘tentoonstelling’ biedt van hun proces van zelfactualisatie voor de meer acute of ernstig cognitief beperkte deelnemers/cliënten, als een empowerend voorbeeld van creativiteit en zelfverbinding. 

Met elke voorstelling leert en ontwikkelt Swarm zich collectief. Het is uitgegroeid tot een medium dat de kloof tussen leden van gemeenschappen en in relaties tussen de cliënt en de aanbieder van geestelijke gezondheidszorg overbrugt. Swarm streeft naar het bevorderen van plezieractivisme, politiek activisme en fungeert in het algemeen als een rijke bron van positieve energie. Het blijft pleiten voor een verandering van focus, doel en toepassingsmethodologieën in menselijke interactie.